दैलेख जिल्लाको उच्च हिमालमा रहेको महावु धाम धार्मिक तथा पयर्टकिय क्षेत्रकोरुपमा लिन सकिन्छ । नेपालमा विभिन्न राजनैतिक फेरवदल भए देशमा लोकतन्त्रको बहाली पछि देश संघियतामा प्रवेश गरे सगै स्थानिय तहको चुनाव समेत भई सकेको अवस्थामा जनप्रतिनिधीहरु कामकारवार्ही सुरु गरको भएपनि यस वर्षको बजेट पूर्वाधार तर्फ बढिनै खर्च गरेको भएपनि पर्यटकिय क्षेत्र र यसको सम्वद्धन तथा निमार्णकालागी पुग्दो रकम छुटाउन नसको अवस्थामा दैलेख जिल्ला र कालिकोटको सिमानामा रहेको महावु धाम ( गाथ) हुन पहिले गाथ भन्निथ्र्यो भने आज भोली चलन चल्तिको भाषामा महावु धाम भन्न थालिएको हो ।

यसको उत्पतिका विषयमा धेरै जिज्ञासाहरु भएपनि मतमतान्तर भएपनि आम दैलेखी तथा हिन्दुहरुको बुझाईमा महावु धाममा ढुङ्गाबाट उत्पन्न भएको शिवलिङ्ग सबैभन्दा पहिले दैलेख भुर्तिका गर्ग गोत्रिय आचार्य ब्राह्मण कुलका एकजना लाटो गोठालाले भेटाएको भन्ने भनाई रहेको छ ।

घुम्न जाउँ दैलेख महावु लेक

ति लाटो गोठालाले शिवलिङ्ग भेटाएको कुरा कसैलाई न भनेर नित्य पूजा गर्ने र दूध चढाउनु पर्ने शर्तानुशार उनी मुख बोल्ने र वेद समेत पढ्न सक्ने भएका थिए । महाबुधाम शिवलिङ्गलाई लोटो आचार्यले कसरी भेटाए भन्ने कुरामा फरक फरक तर्कहरू रहेका छन् । केही तर्कहरू यस प्रकार रहेका छन् :-

१. शाके ११३७ ताका दैलेख, भूर्तीगाउँका आचार्य ब्राहमणका बोल्न नसक्ने छोरा चलु आचार्यले अहिले शिवलिङ्ग रहेको स्थानको ढुंगामा काँचो दूध चढाउनु शिवको दर्शन मिल्नेछ भन्ने सपना देखेपछि लामो समयसम्म दूध चढाएपछि शिव दर्शन पाई वेद पढ्नसक्ने भएको किंवदन्ती अहिलेपनि कायमै रहेको छ । “बर्षभरी हुने अन्न अभाव हटाउन, गाईबस्तु र मानव जीवनको अकाल मृत्यु बचाउनका लागि शिवको भब्य पुजापाठ गरिन्छ । एउटामात्र वर मागे पुरा हुने बिश्वास अहिलेपनि कायमै छ ।

२. महाबुगाथ रहेको स्थान निकै रमणिय पाटन क्षेत्र र सम्म परेकोले यहाँ दैलेख, कालिकोट, जुम्लालगायतका स्थानबाट भैसी, भेँडाबाखा्र चराउने उद्देश्यले गोठालाहरु गोठ निर्माण गरेर बस्ने गर्दथे । शाके ११३७ ताका दैलेख, भूर्तीगाउँका गर्गगोत्रीय आचार्य ब्राहमणका बोल्न नसक्ने छोरा चलु आचार्यले अहिले शिबलिङ्ग रहेको स्थानको ढुंगामा काँचो दूध चढाउनु शिवको दर्शन मिल्नेछ भन्ने सपना देखेपछि लामो समयसम्म दूध चढाएपछि शिव दर्शन पाई वेद पढ्नसक्ने भएको किंवदन्ती अहिलेपनि कायमै रहेको छ । टुँगा फुटेर ढुँगाकै शिवलिगं उत्पती भएको स्वरुप अहिले पनि देख्न सकिन्छ ।

३.दैलेख भुर्तीका आचार्य कुलका लाटो बाहुनले धेरै गाइहरू पालेका थिए । उनको एक गाइको दूध निकाल्दा दूध न निस्किने भयो । यो गाइले दूध के गर्दो रहेछ भनेर गाइको चियो गर्दा जुन ठाउँमा अहिले शिवलिङ्ग रहेको छ त्यो स्थानमा त्यो गाइले सधैं दूध चढाउने गर्दो रहेछ । यो देखेर लाटो गोठालाले त्यो ठाउँमा के रहेछ भनी हँसियाको टुप्पोले कोट्याएर हेर्दा शिवलिङ्ग देखियो । त्यस पछी महादेव प्रकट भएर लाटो गोठालालाई तिमीले मलाई सधैं दूध चढाउने गर्नु र यहाँ शिवलिङ्ग देखेको कुरा कसैलाई पनि नभन्नु । यसो गरेमा तिमी बोल्न सक्ने हुने छौ भनेर अन्र्तध्यान भए । ति लाटो आचार्यले महादेवले भने अनुसार गरेकाले उनी बोल्न सक्ने भएका थिए ।

लाटो आचार्यसँग धेरै गाइहरू भएकोले उनले गाइहरू दोएर आफूले खान नसेको दूध एक ढुङ्गामा पोख्ने गर्थे । यसै क्रममा उनी एक दिन त्यसै ढुङ्गामा सुतेकोबेला उनलाई स्वपनामा महादेवले आफ्नो पूजा गरेर दूध चढाएमा तिमी बोल्न सक्ने छौ भनेका थिए साथै यहाँ शिवलिङ्ग भेटाएको कुरा कसैलाई पनि नभन्नु भनेका थिए । ती लाटो बाहुनले महादेवले भने बमोजिम गरेकाले उनी बोल्न सक्ने भएका थिए ।

जस्ले जे भनेपनि महावुको शक्ति छुट्टै रहेको पाइन्छ र अझै पनि जनविश्वास रहिआएको छ वर्षको एक पटक लाग्ने मेलामा गएका तिर्थालुृहरुले १ ओटा मात्र कुरा मागे पुग्ने । धार्मिक सगै पाटनमा देखिने मनमोहक दृश्य यसले धार्मिक मात्र हैन अन्य सवै पर्यटकहरुलाई लोभ्याउने गरेको छ । समुन्द्र सतहदेखि ४ हजार २ मिटर उचाईमा लाग्ने महावु धाममा धार्मिक मेला भर्न हरेक बर्ष हजारौं तिर्थयात्रीहरु देश तथा विदेश बाट जाने गर्दछन् ।

तर त्यहा पुग्ने तिर्थ यात्रीहरुका लागि अहिलेसम्म उचित बासस्थान निर्माण हुन सकेको छैन् होटल सम्मको राम्रो ब्यवस्था छनै । यो त सामान्य कुरा भयो अर्कोतर्फ यहाँको महिमा, यहाँ आउने हजारौ तिर्थ यात्रीहरुको आस्थालाई देश बिदेशमा परिचित गराउनुपर्ने आवश्यकता रहेको भएपनि राज्यले तथा प्रचार प्रशारको जिम्मा पाएका निकार्य पैशाको खेलमा यी र यस्ता पर्यटकिय क्षेत्र ओझेलमा पारेका मात्र छैनन् जिल्लाको आर्थिक स्रोत घटाई रहेका छन् ।

सरोकारवाला मात्र नभएर आम सर्वसाधार तथा प्रत्यक स्थानिय तहका निर्वाचित नजप्रतिनिधीहरुले जिल्लामा लुकेर रहेका ऐतिहाँसिक महत्व बस्तुहरुको खोजी सँगै विभिन्न ३२ जातजातीको उद्गम स्थलको कुरा होस वा नेपाली भाषाको पहिलो लिपिबद्ध ईतिहाँस होस, हजारौं बर्ष पुराना मुर्ती र देवलहरु किन नहुन वा यहाँको पंचकोशी क्षेत्रको महिमा किन नहोस सवैलाई भिन्न भिन्दा क्षेत्रको पहिचानका गरि सवैलाई पर्यटकिय क्षेत्र निमार्ण गरि जिल्ला लाई आर्थिक रुपमा सवल बनाउन सक्नु पर्छ ।

(गाथ) महावु धाम मा गरिन पुजा

समुंद्र सतहदेखी ४ हजार २ सय मिटर उचाईंमा रहेको महावुधाममा प्रत्यक वर्ष जनैपूर्णिमाको दिनमा पूजा गर्ने परम्परा रहेको छ । कालिकोट जिल्लाका काफ्ले कुलका एक जना र दैलेख जिल्लाका आचार्य कुलका एक जना गरेर दुईजना पूजारीले पूजा गर्ने परम्परा रहेको छ । स्वचित्त र स्वघट लगेर मागेको मनोकामना पूराहुने विश्वासका साथ भक्तजनहरू भेला हुने गर्दछन् ।

पहिलेका दिनहरूमा महाबुधाममा महिलाहरू गएमा अनिष्ट हुन्छ भन्ने धारणा रहे तापनि अब महिलाले पनि महाबुको दर्शन गर्न पाउने व्यवस्था गरिएको छ । भक्तहरूले आफ्नो मनोकांछा पुराहोस् भनेर महादेवलाई त्रिशुल बनाएर चढाउने गर्दछन् ।काँधमा त्रिसुल बोकेर शिवको महिमा गाउँदै अधिकांश, कोही जीप अनि कोही मोटरसाईकलमा महावुधाम पुग्छन् ।

भुर्तीका आचार्य ब्राहमणहररू बिहानै अर्थात पुजा हुने दिन हिडेर शिव उत्पती भएको स्थानमा पुग्न सक्ने अन्य यात्रुलाई दुई दिनको यात्रा गर्नुपर्ने महावुको महिमा गजब छ । समुन्द्र सतहदेखि ४ हजार २ मिटर उचाईंमा लाग्ने महावु धाम धार्मिक मेला हरेक बर्ष जनै पूर्णिमाका दिन पर्दछ ।

मेला भर्नका लागि नेपाल र भारतबाट हजारौं तिर्थालुहरू दैलेख सदरमुकाम हुँदै महावु पुग्दछन् । मध्यपश्चिमक्षेत्रकै धार्मिक आस्थाको केन्द्रको रूपमा रहेको कालीकोट र दैलेख जिल्लाको सीमानास्थित महावुगाथ निकै रमणिय स्थानमा रहेको छ । महाबुगाथ नेपालकै प्रसिद्ध धामको रुपमा परिचित भएकै कारण प्रत्यक बर्ष धार्मिक तिर्थालुहरू बढ्दै गएका छन् । दैलेख सदरमुकामबाट दुई दिनको पैदल यात्रा पश्चात पुग्न सकिने महावु गाथमा अब उनीपाटासम्म मोटर बाटो बनि सकेको छ ।

दैलेख सदरमूकाम, सुर्खेत र नेपालगंजबाट दैलेख हुँदै एक बढी जीपहरूमा महावुका लागि उनीपाटा सम्म पुग्न सकिन्छ । महावु पुग्नका लागि जुम्ला, हुम्ला, मुगु, कालिकोट लगायतका जिल्लाहरूबाट समेत ठूलो मात्रामा धार्मिक तिर्थालुहरू आउने गर्छन् । महाबुगाथमा प्रत्येक वर्ष जनै पूर्णिमाको अवसरमा २ दिन अघिदेखि पाँचदिनसम्म ठूलो मेला लाग्ने र विशेष पूजापाठ हुने गर्दछ । चुर्तुदशीका दिन बिशेष पुजापाठ गरिन्छ ।

वार्षिक पूजाका अवसरमा दैलेख, कालिकोट, जुम्ला, हुम्ला, मुगु, जाजरकोट, रुकुम, बाँके तथा भारतबाट पनि ठूलो संख्यामा धार्मिक तिर्थयात्रीहरू पुग्ने गर्दछन् । चिसो लेकाली भू–भाग भएकोले महाबुगाथका तिर्थयात्रीहरू न्यानो लुगासँगै काँधमा त्रिशुल बोकेर भजनकिर्तन गर्दै उकालो लाग्ने गर्दछन् ।

महाबुगाथ रहेको स्थान निकै रमणिय पाटन क्षेत्र र सम्म परेकोले यहाँ दैलेख, कालिकोट, जुम्लालगायतका स्थानबाट भैंसी, भेडा बाख्रा चराउने उद्देश्यले गोठालाहरू गोठ निर्माण गरेर बस्ने गर्दछन् । दैलेखको नारायण नगरपालिका ३ भूर्ती र खुर्सानी बारीका गर्ग गोत्रीय आचार्य ब्राहमणहरूले भैंसीको काँचो दूध लगेर चढाएपछि मात्र कालिकोट र दैलेखका अन्य ब्राहमणहरू द्धारा पूजापाठ सुरु गरिन्छ । महाबुगाथमा पूजा गर्दा अभिलेखसहितका चाँदीका तीनवटा आशागुर्जा, काठका प्रतिकात्मक मुर्ति, गरुढसहितको चाँदीको पंचबाला तथा अन्य बहुमुल्य बस्तुहरू बिशेष पूजाका बेलामा मात्र निकालिने गरिन्छ ।

बर्षभरी हुने अन्न अभाव हटाउन, गाईबस्तु र मानव जीवनको अकाल मृत्यु बचाउनका लागि शिवको भब्य पूजापाठ गरिन्छ । एउटामात्र वर मागे पुरा हुने बिश्वास अहिलेपनि कायमै छ । पूजापाठका लागि गएका भक्तजनहरूले मुख्य मन्दिरको करिव ४ सय मिटर टाढैदेखि बुकी झार सहित मुखमा घाँस च्याप्ने चलन अहिलेपनि कायमै छ भने दाम्लो बाँधेकै स्थानमा मरेका पशु चौपायाहरूको मोक्ष प्राप्तिका लागि किसानहरूले आफ्नो घाँटीमा दाम्लो बाँधेर पूजापाठ गर्ने प्रचलन पनि कायम नै रहेको देखिन्छ । नबोलेरै शिवलिङ्ग भएको स्थानलाई सबै तिर्थयात्रीहरूले सातपटक सम्म परिक्रमा गर्ने गर्दछन् ।

महावु नजिकैको दमौडा भन्ने स्थानमा महावै (महाभय) र जगन्नाथको ठूलो पूजा हुने गर्दछ । भगवान् शिवको उत्पत्ति भएको शिवलिङ्गमा दैलेखका आचार्य र कालिकोटका ब्राहमणहरूले प्रत्येक वर्षको पूर्णिमा पूजामा दूधको धारासँगै पूजापाठ गरेपछि मात्र देशभरिका अन्य स्थानहरूमा रहेका देवी देवताहरूको पूजा हुने प्रचलन अहिलेपनि कायम रहेको छ ।

महावु धाम जाँदा बाटोमा पर्ने ईटको उकालो, छान्ना, दशरथे, भावसैनी, नाउली उनीपाटा, हुँदै लिस्नेको उकालो सम्मको यात्रा सम्पन्न गरेपछि निकै रमणिय फाँटहरू देखिन्छन् । न सामात्ने हाँगो , न गतिलो गरी टेक्न मिल्ने पकारको साँगुरो ९० डिग्रीको उकालो बाटोमा बालक, वृद्ध, महिला, पुरुष सबैले सहजै यात्रा गर्दै आएका छन् । महाबु जगन्नाथको कृपाका कारण अहिलेसम्म उक्त बाटोमा कुनै दुर्घटना नभएको जानकारहरू बताउछन् ।

प्राकृतिक सौन्दर्यता सम्पादन गर्नेे

महावु धामको चारैतिर अग्लाअग्ला लेकहरू । विचमा आँखाभरी देखीने महावु पाटन । पाटन नजिकैको धुम्कोमाथि शिवको पुजाआरधनाका लागि विशाल ढुगामाथि रहेको थान निकै सुन्दर देखिन्छ । सुन्दर पाटन हेर्न चाहनेहरूका लागि र धार्मीक आस्थावालहरू दुवै पर्यटकहरूको आर्कषण केन्द्र हुन सक्ने सुन्दर महावुमा एक पटक पुग्नै पर्ने ठाँउ हो । उकालो चढेर महावु पाटन पुगेपछि एकछिन त सुन्दरताले मननै स्तब्ध हुन्छ । आहा क्या राम्रो महावु ।

सवैको मुखबाट पहिलो शब्द यस्तै आउने गर्दछ । माथिल्लो पाटनमा पूजाका लागि जाने भक्तजनहरू । महावु पाटनबाट जुम्ला, कालिकोट, दैलेख तथा जाजरकोटका गाँउहरू सहज हेर्न सकिन्छ । मौसम सफा भएको बेला बर्दिया, टिकापुर र नेपालगञ्जसम्म झिलिमिलि बत्ती बलेको देख्न सकिने बुढापाकाहरू बताउँछन् । महावु जान दैलेख सदरमुकामबाट डेढ दिनको पैदल यात्रापछि पुगीन्छ । यो पाटन कर्णाली अञ्चल छिर्ने प्रवेशद्धार पनि हो । भैसीखोर, भवानी हुँदै दैलेखको अन्तिम मानवबस्ती रहेको उनपाटा बास बसेर भोलीपल्ट विहान २ देखी ३ घण्टाको पैदलयात्रापछि पाटन पुगीन्छ ।

मनोरम दृश्य, लेकाली परिवेश, विन्भिन्न थरिका प्रजाती, भेषभुष आदि अवलोकन गर्दै पैदन यात्रा गर्दा थकानकै अनुभुती नै हुँदैन् । पाटन हेर्न र शिवजी दर्शनका लागि पुग्ने पर्यटकहरू श्रावन, भद्रौमा बढी हुन्छन् । हिउँदमा टम्म हिउँपर्ने भएकाले पनि पाटन पुग्न मुस्किल हुने गर्दछ । त्यहाँ पुग्नेहरू शिवको दर्शनअघि पाटनमै बगेको खोलामा नुहाएर २५ मिनेट ठाडो लेकमा पुगेर शिवलिङ्ग पुजा समेत गर्दछन् । शिवलिङ्ग पुजा गर्नुअघि पाटनमा रहेको देवलहरू महावु पाटन उक्लिएपछि चारैतिरबाट चिरर आएको चिसो चिसो हावाको वेगले शरिर थररर काम्न थाल्छ ।

माथि लेखको ठुलाठुला ढुङ्गाको काखमा रहेको शिवलिङ्गको दर्शन गरी धर्मकर्म गर्नुका साथै पाटनका सुन्दर दृश्य समेत निहाल्छन् । पाटनमा फुलेका रंगीविरगी फूऊलहरूले यात्राअवधीभरको थकान नै मेटीने गर्दछ । पाटनलाई बादलले छिनभरमै ढपक्क ढाकेर अध्यारो बनाईदिन्छ त कहिले सिमसिमे पानीसगै हावाको वेगले फूलहरू हल्लिरहेका हुन्छन् । छिनछिनमा मौसम बदलिरहदाँ महावु पुग्ने जो कोही पनि दंग पर्ने गर्दछन् ।

लेकमै रहेको पोखरी र पोखरी आसपास ढकमक्क फूलेका फूलहरूले पर्यटकहरूलाई अझँ आनन्दीत तुल्याउँछ । महावु पाटन नजिक रहेको पोखरी र फूलहरू महावु पाटन नजिक रहेको पोखरी र फूलहरू हिउँ खेल्न वा गर्मी छल्न आन्तरिक पर्यटन हरेक मौसममा महावु पुग्ने गर्दछन् । तर, रक्षा बन्धनको दिन भने महावुमा विशेष रुपमा पूजा गरीन्छ । ७ महिना बढी हिउँ पर्ने महावु दैलेख जिल्लाकै प्राकृतिक सौन्दर्यको धनी मानिन्छ ।

महावुबाट दैलेखका सम्पूर्ण भुभागहरू एकएक गरी छुट्याएर देख्न सकिने भएर पनि महत्वपूर्ण हेरिने गरिएको छ । मध्य तथा सुदुरपश्चिम र भारतबाट समेत दशौं हजार भक्तजनहरू साउनको जनैपूर्णिमामा घुईचो लाग्ने गर्दछ । सवारी साधनको प्रयोग गरे दैलेख सदरमुकामबाट ४ देखी ५ घण्टामा उनपाटा पुग्न (हिउँदमा मात्र) सकिन्छ । महावु अर्को विशेषता कर्णाली अञ्चल प्रवेश गर्ने सवैभन्दा छोटो मार्ग समेत हो । महावु भएर कर्णाली प्रवेश गर्दा ४८ किलोमिटर छोटो पर्ने ईन्जिनियरहरुको भनाई छ ।

भविष्यलाई हेर्दा कर्णाली प्रवेश गर्ने पर्यटकहरू यहाँ रोक्न विशेष योजनाहरू ल्याउनुपर्ने दैलेखका पर्यटनकर्मी रुपक थापाको भनाई छ । ‘कर्णाली जान निकै छोटो र सजिलो मार्ग भएकाले पर्यटकहरू बढ्नेछन् ।’ पर्यटककर्मी थापाले भने, प्रचारप्रसार अभावमा मनोरम दृश्यहरू भएको पाटनहरू ओझेलमा परेका छन् ।

अहिले मुलुकमा परिवर्तनलाई संस्थागत गर्ने तयारीमा छ । देश संचालन गर्ने नेता र नेतृत्वहरुले भित्रि मनबाट चाहना गरेनन् भने यो परिवर्तन पनि संस्थागत हुन नसक्ने आशंकाहरु त्यतीकै देखिएका छन् । केही नेता र राज्य संचालन गर्ने नेतृत्व यस्ता देखिएका छन् जसले पश्चिम नेपालका ऐतिहाँसिक धरोहरहरुको कुनै मुल्य नै नभएको ब्याख्या र विश्लेषण समेत गर्ने गर्दछन्